آنچه در آثار ادبى و عرفانى امام خمينى “قدس سره” در سالهاى آخر عمر پر بركتش ديده مى‏شود - چه به صورت اشعار، چه نامه‏ها و مكتوبات عرفانى - نشان از نوعى “شوريدگى” و “دلدادگى” و “عشق” مى‏دهد.

ابراز حالات ويژه روحى و بى‏تابى‏هاى معنوى در راه وصل به جانان و اينكه همه چيز را فداى “او” كردن و همه مراحل را براى رسيدن به عشق و معشوق پيمودن و در اين راه، از هيچ چيز پروا نداشتن و. . . همه از نشانه‏ها و آثار چنين عشق و مرتبه والاى از خود بريدن و به محبوب رسيدن است.

آنچه انسان را به محبوب و معبود مى‏رساند، عبارت است از:

- عبادت - علم - عرفان - و. . . عشق هر يك از مراحل سه گانه اول، گاهى هم به جاى “رساندن"، مانع مى‏شود و به جاى “خدايى شدن” به “خودى بودن” مى‏انجامد و به جاى ايجاد نورانيت، “حجاب” مى‏آورد.

اينكه انسان در محدوده “عبادت ظاهرى” نماند، و به اصطلاحات علمى و قيل و قال مدرسه، دل خوش نكند، و مباحث عرفانى براى او دكان نشود، بلكه به كنه و جوهره ناب بندگى و آزادگى برسد، موهبتى است كه خاص ويژگان است. در متون دينى هم (چه در آيات، چه روايات، و چه حتى در سيره معصومين و بزرگان دين) به رگه‏هايى از اشارات و تصريحاتى بر مى‏خوريم كه از اين قشرى‏گرى و جمود برظواهر، يا از ژرفايى و رسيدن به باطن و جوهر ناب بندگى ياد كرده است.

آنچه در آثار امام راحل “قدس سره” بخصوص در اشعارش مشهود است، اشاره به اين منازل و مراحل و واديهاى سلوك و رسيدن به مرحله چهارم و “عشق ناب به خدا” است. شوريدگيهاى سالهاى آخر عمر حضرت امام نيز گوياى اين حال متعالى و مقدس است.

آنچه در اين نوشته، در پى آنيم، مرورى بر “ديوان امام” و رديابى اين مراحل و منازل اربعه در سروده‏هاى حضرت اوست.

اگر در اشعار امام مى‏بينيم كه از معبد و مسجد و طاعت و عبادت ريايى و ماذنه و دير راهب و سجاده و صومعه و محراب و. . . نقد مى‏شود و از بى‏حاصلى اينها ياد مى‏شود، ناظر به رواياتى است كه از “عبادت بى‏علم” و “طول ركوع و سجود بدون تفكر” و ” پرسشهاى ريايى “و. . . نكوهش شده است.

و اگر حمله تند و تيز امام را به كتاب و مدرسه و قيل و قال درس و بحث و شفا و اسفار و فيلسوف و فتوحات و مصباح و اوراق و دكه علم و صحبت‏شيخ و عقال عقل و برهان و. . . مى‏بينيم، باز ناظر به آنجاست كه علم و اصطلاحات علمى، حجاب گردد و علم، تنها در دانستنيهاى درس و بحث و تعليم و تعلم خلاصه شود، نه آن نور امنيتى كه دلها را روشن و با صفا مى‏سازد. به فرموده امام صادق"ع":

“ليس العلم بالتعلم، انما هو نور يقع فى قلب من يريد الله تبارك و تعالى ان يهديه”

و اگر مى‏بينيم كه با قلم و تعبيرى تند، از عرفان و خانقاه و صوفى و درويش و خرقه ملوث و قلندران و مسند و. . . انتقاد مى‏كند و اينها را همه هيچ مى‏شمارد، آنجاست كه عرفان بازى و دستگاه سازى و مريد پرورى و انزواگزينى و بى‏خيالى، محصول اينگونه صوفيگرى‏هاى بى‏خاصيت‏باشد.

. . . بالاخره اگر از مى‏و ساغر و ميكده و خم و جرعه و سبو و جام و باده و جرگه عشاق و عاكف ميخانه شدن و. سخن مى‏گويد، رسيدن به نهايت “عشق راستين” و دريدن همه حجابها و ظواهر و چشيدن طعم خوش"عبوديت عاشقانه” و “نورانيت علم” و “عرفان ناب” را در نظر دارد…

جواد محدثی