نگاهى به حديث منزلت

حديث منزلت از احاديثى است كه در شأن و مقام امير مؤمنان على عليه السلام وارد شده است و همه مسلمانان در ورود آن درباره حضرت على عليه السلام اتفاق نظر دارند.

محدثان بزرگ متقدم و متأخر، علما و دانشمندان اهل تسنّن نيز اين حديث را نقل كرده اند. براى نمونه مى توان به بُخارى، مسلم نيشابورى و ديگر نويسندگان صحاح اشاره نمود. نگارندگان مسند همچون احمد بن حنبل شيبانى در مسند و معجم نگاران مانند طبرانى در المعجم الكبير نيز به اين حديث اشاره كرده اند.(1)

حديث منزلت در شأن امير مؤمنان على عليه السلام

به روايت بُخارى

بُخارى اين حديث را اين گونه نقل مى كند:
محمّد بن بشّار، از غندر، از شعبه، از سعد نقل مى كند كه مى گويد: از ابراهيم بن سعد، از پدرش شنيدم كه اين گونه مى گفت: پيامبر صلى اللّه عليه وآله(2) به على عليه السلام فرمود:
أما ترضى أن تكون منّي بمنزلة هارون من موسى؟(3)
آيا راضى نيستى كه براى من همانند هارون براى موسى باشى؟
بُخارى در بخش ديگرى از صحيح، حديث منزلت را اين گونه نقل مى كند: مسدّد، از يحيى، از شعبه، از حَكَم، از مصعب بن سعد، از پدرش نقل مى كند كه سعد مى گويد:
آن گاه كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله به تبوك مى رفت، على عليه السلام را جانشين خود قرار داد.
على عليه السلام عرض كرد:
أتخلّفني في الصبيان والنساء;
آيا مرا در ميان كودكان و زنان باقى مى گذارى؟
پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:
ألا ترضى أن تكون منّي بمنزلة هارون من موسى إلاّ أنّه ليس نبي بعدي؟(4)
آيا راضى نيستى كه براى من، همانند هارون براى موسى باشى جز اين كه بعد از من پيامبرى نخواهد بود؟

به روايت مسلم

مسلم بن حجّاج نيشابورى نيز به نقل اين حديث پرداخته است. وى در صحيح در بخش فضايل على بن ابى طالب عليهما السلام مى نويسد:يحيى بن تميمى، ابو جعفر محمّد بن صباح، عبيداللّه قواريرى و سريح بن يونس ـ متن حديث به نقل از محمّد بن صباح است ـ از يوسف بن ماجشون نقل مى كنند كه وى از ابو سَلَمه ماجشون، از محمّد بن منكدر، از سعيد بن مسيّب، از عامر بن سعد بن ابى وَقّاص، از پدرش نقل مى كند كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله به على عليه السلام فرمود:
أنت منّي بمنزلة هارون من موسى إلاّ أنّه لا نبي بعدي;
تو براى من، مانند هارون براى موسى هستى جز اين كه بعد از من پيامبرى نخواهد بود.
سعيد مى گويد: دوست داشتم كه اين حديث را از زبان سعد بشنوم; وقتى سعد را ملاقات كردم و گفته عامر را براى او نقل كردم، سعد گفت: آرى، من اين حديث را شنيده ام.
گفتم: خودت آن را شنيده اى؟
سعد انگشتانش را بر گوش هايش نهاد و گفت: آرى، وگرنه گوش هايم كر شوند.
اين حديث را ابوبكر بن ابى شِيبه نيز از غندر، از شعبه نقل كرده است.
مسلم در سند ديگرى حديث منزلت را اين گونه نقل مى كند:
محمّد بن مثنّى و ابن بشّار از محمّد بن جعفر نقل مى كنند كه وى، از شعبه، از حَكَم، از مصعب بن سعد، از سعد بن ابى وقّاص نقل مى كند:
رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در غزوه تبوك على بن ابى طالب عليه السلام را جانشين خود قرار داد. على عليه السلام گفت:
يا رسول اللّه! تخلّفني في النساء والصبيان؟
اى رسول خدا! آيا مرا در ميان زنان و كودكان باقى مى گذارى؟
پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:
أما ترضى أن تكون منّي بمنزلة هارون من موسى غير أنّه لا نبي بعدي؟
آيا راضى نيستى كه براى من، همانند هارون براى موسى باشى، جز اين كه بعد از من پيامبرى نخواهد بود؟
مسلم در سند ديگر اين حديث را اين گونه نقل مى كند:
عبيداللّه بن معاذ، از پدرم، از شعبه براى ما روايت كرده اند كه قُتَيْبَة بن سعيد و محمّد بن عباد ـ با دو متن نزديك به هم ـ از حاتِم ( ابن اسماعيل) از بُكَيْر بن مسمار، از عامر بن سعد بن ابى وَقّاص، از پدرش نقل مى كنند كه معاوية بن ابى سُفيان به سعد گفت: چه چيز تو را از اين كه به ابوتراب دشنام دهى باز مى دارد؟!
سعد گفت: من مادامى كه سه جمله از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله درباره على به خاطر دارم، او را دشنام نخواهم داد كه اگر يكى از اين سه جمله درباره من بود، براى من خوشايندتر از مال دنيا بود.
رسول خدا صلى اللّه عليه وآله به هنگام حركت به غزوه اى على عليه السلام را جانشين خود قرار داد; على عليه السلام به او عرض كرد: اى رسول خدا! مرا همراه زنان و كودكان باقى مى گذارى؟
شنيدم كه پيامبر صلى اللّه عليه وآله به او فرمود:
أما ترضى أن تكون منّي بمنزلة هارون من موسى إلاّ أنّه لا نبي بعدي؟
آيا راضى نيستى كه براى من، همانند هارون براى موسى باشى، جز اين كه بعد از من پيامبرى نخواهد بود؟
بار ديگر از حضرتش شنيدم كه در جنگ خيبر فرمود:
لاُعطينّ الراية رجلاً يحبّ اللّه و رسوله و يحبّه اللّه و رسوله;
پرچم را به دست مردى خواهم داد كه خدا و رسولش را دوست مى دارد و خدا و رسولش نيز او را دوست مى دارند.
همه ما گردن كشيديم و نگاه مى كرديم كه او چه كسى است. پيامبر صلى اللّه عليه وآله فرمود: على را برايم صدا بزنيد.
على عليه السلام را پيش رسول خدا صلى اللّه عليه وآله آوردند. او چشم درد داشت. پيامبر از آب دهان خود به چشم او ماليد و پرچم را به او داد و خداوند به دست او، فتح و پيروزى را به مسلمانان نصيب كرد.
جمله سوم آن گاه بود كه آيه ( نَدْعُ أَبْناءَنا وَأَبْناءَكُمْ) نازل شد. رسول خدا صلى اللّه عليه وآله على، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام را فرا خواند و گفت:
اللهمّ هؤلاء أهلي;
بارالها! اينان خانواده من هستند.
اين حديث را ابوبكر بن ابى شِيبه نيز، از غندر، از شعبه نقل كرده است.
مسلم نيشابورى، به سندى ديگر، اين حديث را چنين نقل مى كند: محمّد بن مثنّى و ابن بشّار از محمّد بن جعفر، از شعبه، از سعد بن ابراهيم، از ابراهيم بن سعد نقل مى كنند كه سعد مى گويد: پيامبر صلى اللّه عليه وآله به على عليه السلام فرمود:
أما ترضى أن تكون منّي بمنزلة هارون من موسى؟(5)
آيا راضى نيستى كه براى من همانند هارون براى موسى باشى؟

تلاش هاى سست و بى پايه در ردّ حديث منزلت

با توجّه به آن چه بيان شد، ترديدى در صحّت سند و بلكه تواتر آن ـ حتّى از طرقى كه نزد اهل تسنن معتبر است ـ وجود ندارد. از اين رو گروهى از آنان ـ در كتاب هاى حديثى و كلامى ـ در دلالت اين حديث بر برترى امير مؤمنان على عليه السلام و جانشينى او از رسول ربّ العالمين تشكيك كرده اند.
گروه ديگرى وقتى متوجّه بى ارزشى اين تشكيك ها شده اند، به ناچار سند آن را زير سؤال برده و آن را ضعيف شمرده اند، با اين كه حديث منزلت حديثى است كه بخارى و مسلم و ديگر صاحبان صحاح و بزرگان حديث بر آن اتّفاق نظر دارند و صدور چنين حديثى نزد اهل سنّت قطعى است، آن چنان كه اين موضوع براى هر پژوهش گرى كه به كتاب الصواعق المحرقه مراجعه كند پوشيده نيست.(6)
از طرفى، عدّه اى از مخالفان متوجّه شدند كه ضعيف شمردن سند و دلالت اين حديث هيچ سودى ندارد; از اين رو متن حديث را به گونه اى كه هيچ مسلمانى به زبان نمى آورد تحريف كردند و گفتند: متن حديث اين گونه است:
عليٌّ منّي بمنزلة قارون من موسى…!
نسبت على به من، مانند نسبت قارون به موسى است!
پژوهش گرى كه به كتاب هاى رجال، در ضمن شرح حال « حريز بن عثمان» مراجعه كند، از جعلى بودن اين روايت آگاهى خواهد يافت.

حديث منزلت و تحريف واژگان آن

برخى ديگر، حديث را قلب(7) كرده و نام ابوبكر و عمر را به جاى نام على عليه السلام گذاشته اند.
خطيب بغدادى در تاريخ معروف خود چنين مى نگارد: طاهرى، از ابوالقاسم علىّ بن حسن بن علىّ بن زكرياى شاعر، از ابوجعفر محمّد بن جرير طبرى، اين گونه نقل مى كند كه بُشر بن دحيه، از قزعة بن سويد، از ابن ابى مُلَيكه اين گونه نقل مى كند:
ابن عبّاس مى گويد كه پيامبر صلى اللّه عليه وآله فرمود: نسبت ابوبكر و عمر به من، مانند نسبت هارون به موسى است.(8)
اين روايت را متّقى هندى در كنز العمّال، از خطيب بغدادى و ابن جوزى در الواهيات، از ابن عباس نقل كرده اند.(9) مناوى نيز در كنوز الحقايق همين گونه آورده است.(10)

انديشه اى در سند اين حديث ساختگى

بديهى است كه سند چنين حديث ساختگى، در نهايت بى اعتبارى است. ما راويان اين حديث را با دقّت بررسى مى نماييم. راويان اين حديث ساختگى از اين قرارند:

1. ابن ابى مُلَيكه

ما در مورد اين فرد در كتاب خواستگارى ساختگى كه پژوهشى در داستان جعلى « خواستگارى على عليه السلام از دختر ابوجهل» است، سخن گفته ايم.(11)

2. قزعة بن سويد

ابن ابى حاتِم درباره قزعه، از احمد بن حنبل اين گونه نقل مى كند: قزعه مضطرب الحديث است.
وى از ابن مَعين روايت كرده است كه مى گويد: او از نظر نقل حديث ضعيف است; آن گاه از پدرش ابوحاتِم رازى درباره قزعه چنين نقل مى كند: نمى توان به گفته هايش استناد و احتجاج كرد.(12)
ابن حجر نيز در مورد قزعة بن سويد اظهار نظر كرده است. وى مى نويسد كه بُخارى مى گويد: قزعه در نقل حديث فرد قوى نيست.
وى هم چنين از ابوداوود، عنبرى و نَسائى نقل مى كند كه گويند: قزعه در نقل حديث فرد ضعيفى است.
ابن حجر در ادامه مى نويسد كه ابن حبّان، قزعه را اين گونه وصف مى نمايد: وى خطا و اشتباه هاى بسيار و آشكارى دارد. از آن جا كه چنين مواردى در رواياتش بسيار است، نمى توان به رواياتش استناد كرد.(13)
ذهبى نيز در ميزان الاعتدال نامى از او برده و مى نويسد: او حديثى منكَر و ناشناخته از ابن ابى مُلَيكه دارد… .(14)
البته سخن ابن جوزى را در اين باره بيان خواهيم كرد.

3. بشر بن دحيه

ابن حجر مى گويد: بُشر بن دحيه، از قزعة بن سويد، روايت نقل مى كند; و محمّد بن جرير طبرى نيز از او حديث نقل كرده است. ذهبى در اصل كتاب ميزان الاعتدال، او را ـ ذيل شرح حال عمّار بن هارون مستملى ـ آورده و ضعيف دانسته است.
در ادامه مطالب، عين عبارت ابن حجر را خواهيد ديد. در آن عبارت از ذهبى اين گونه نقل شده است: اين حديث دروغ و جاعل آن بُشر است.
در همان عبارت، سخن ابن حجر اين گونه آمده است: من استاد طبرى ( بُشر) را نمى شناسم. ممكن است كه همو جاعل حديث باشد.(15)

4 . على بن حسن شاعر

گروهى از رجال شناسان على بن حسن شاعر دروغ گو دانسته اند. فراتر اين كه به عقيده گروهى، وى متّهم به جعل اين حديث است، چنان كه خواهد آمد.

تصريحاتى درباره اين حديث

همان گونه كه گفته شد، اين حديث جعلى و ساختگى است; به طورى كه جمعى از بزرگان، رجال شناسان و علماى اهل سنّت هم چون: ابن عَدى، ابن جوزى، ذهبى و ابن حجر عسقلانى ناچار شده اند به اين حقيقت تصريح كنند. ما در ابتدا عبارت ابن جوزى، آن گاه عبارت ابن حجر را نقل كرده و به همين مقدار بسنده مى كنيم:
ابن جوزى درباره اين حديث چنين مى نگارد: ابن منصور قزّاز، از ابوبكر بن ثابت، از على بن عبدالعزيز طاهرى، از ابوالقاسم على بن حسن بن علىّ بن زكريّاى شاعر، از ابو جعفر محمّد بن جرير طبرى، از بُشر بن دحيه، از قزعة بن سويد، از ابن ابى مُلَيكه نقل مى كند كه ابن عبّاس مى گويد: پيامبر فرمود:
نسبت ابوبكر و عمر به من مانند نسبت هارون به موسى است.
ابن جوزى پس از نقل اين حديث مى گويد: اين حديث صحيح نيست و كسى كه به جعل اين حديث متّهم است على بن حسن شاعر است.
ابوحاتِم رازى گويد: روايت هاى قزعة بن سويد قابل استناد نيستند.
احمد بن حنبل نيز در مورد قزعه مى گويد كه او مضطرب الحديث است.(16)
ابن حجر عسقلانى نيز در شرح حال بُشر بن دحيه چنين مى نويسد: بُشر بن دحيه، از قزعة بن سويد روايت نقل مى كند. هم چنين محمّد بن جرير طبرى از او روايت نقل كرده است. ذهبى در اصل ميزان الاعتدال، در شرح حال عمّار بن هارون مستملى او را ضعيف شمرده است. آن گاه از ابن عَدى نقل مى كند كه محمّد بن نوح، از جعفر بن محمّد بن ناقد، از عمّار بن هارون مستملى، از قزعة بن سويد، از ابن ابى مُلَيكه نقل مى كند كه ابن عباس مى گويد كه پيامبر فرمود: هيچ مالى به اندازه مال ابوبكر به من نفع نداد(!)
در ضمن آن حديث آمده است كه حضرتش فرمود: نسبت ابوبكر به من، مانند نسبت هارون به موسى است.
ابن عَدى گويد: نظير اين روايت را ابن جرير طبرى، از بُشر بن دحيه، از قزعة بن سويد نيز نقل كرده است.
ذهبى گويد: اين حديث دروغ و بُشر جاعل آن است.
سپس ابن عَدى مى گويد: اين حديث را مسلم بن ابراهيم، از قزعه نقل كرده است.
ذهبى درباره قزعه مى گويد: او فرد معتبرى نيست.
ابن حجر در ادامه مى نويسد: ذهبى در شرح حال على بن حسن بن على بن زكرياى شاعر، او را به جعل اين حديث متهم كرده است.(17)
سپس ابن حجر در شرح حال شاعر مى گويد:
على بن حسن بن على بن زكريّاى شاعر، از محمّد بن جرير طبرى ـ در حديثى كه او متّهم به جعل آن است ـ چنين نقل كرده است كه پيامبر فرمود: « نسبت ابوبكر به من، مانند نسبت هارون به موسى است»; ولى نبايد اين مرد را متّهم به اين گناه نمود.
خطيب بغدادى در تاريخ بغداد مى نويسد:
على بن عبدالعزيز طاهرى، از ابوالقاسم على بن حسن بن على بن زكرياى شاعر، از ابو جعفر محمّد بن جرير طبرى، از بُشر بن دحيه، از قزعه بن سويد، از ابن ابى مُلَيكه همين حديثى كه از ابن عباس نقل شده، نقل مى نمايد.
ابن حجر پس از نقل اين حديث مى نويسد: من « بشر بن دحيه» را نمى شناسم; از اين رو ممكن است همو جعل كننده اين حديث باشد… .(18)

پي نوشت ها :

1- گفتنى است كه ما به طور مبسوط در نوشتارى جداگانه تحت عنوان نگاهى به حديث منزلت اين حديث را بررسى كرده ايم و اين كتاب در ضمن سلسله پژوهش هاى اعتقادى شماره 12 چاپ شده است.
2- به رغم اين كه در منابع اهل سنّت درود و صلوات پس از نام مبارك پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله به صورت ناقص (ابتر) آمده است، ما طبق فرمايش حضرتش، درود و صلوات را به صورت كامل آورده ايم.
3- صحيح بُخارى: 3 / 1359، كتاب فضايل صحابه، باب مناقب على بن ابى طالب عليه السلام، حديث 3503.
4- صحيح بُخارى: 4 / 1602، كتاب المغازى، باب غزوه تبوك، حديث 4154.
5- صحيح مسلم: 5 / 22 ـ 24، كتاب فضايل صحابه، باب فضايل على بن ابى طالب عليه السلام، حديث 2404.
6- ر.ك: الصواعق المحرقه: 1 / 31.
7- قلب حديث: جا به جا كردن نام يكى از راويان، يا پس و پيش كردن نامى و يا تعويض يك نام با نام ديگر در سند و يا جا به جا كردن و تغيير دادن مطلبى در متن.
8- تاريخ بغداد: 11 / 383.
9- كنز العمّال: 11 / 259، كتاب فضايل، باب ذكر صحابه و فضلهم، حديث 34679.
10- كنوز الحقايق: 1 / 13، حرف همزه، حديث 84.
11- ر.ك خواستگارى ساختگى: 72 و 73.
12- الجرح والتعديل: 7 / 188.
13- تهذيب التهذيب: 8 / 326.
14- ميزان الاعتدال: 5 / 472 و 473.
15- لسان الميزان: 4 / 259.
16- العلل المتناهيه: 1 / 199.
17- لسان الميزان: 2 / 30 ـ 31.
18- لسان الميزان: 4 / 259.

منبع مقاله :
ميلاني، سيّدعلي؛ (1392)، احاديث واژگونه، قم: الحقايق، چاپ سوم

اعمال و رفتار ما دو نوع‌اند؛ برخی مربوط به خود ما هستند؛ مثل نماز و روزه و صدقه و کمک به فقراء و برخی دیگر دارای آثار اجتماعی‌اند، که این آثار گاهی خوب است و گاهی بد؛ گاهی عملی انجام می‌دهیم و باعث هدایت گروهی از مردم می‌شود، یا مسجدی بنا می‌کنیم که مردم از آن استفاده کنند و… .

روز قیامت، روزی است که به تعبیر قرآن که می‌فرماید: «یَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ [طارق/9] در آن روز كه اسرار پنهان، آشكار می‌شود» سرها و رازها آشکار می‌شود و تمام اعمال آدمی، خوب یا بد آن‌ها آشکار می‌شود و به آن‌ها رسیدگی ‌شده و انسان، تمام اعمال و عمل‌کرد عمر خود از ریز و درشت را خواهد دید؛ قرآن در این رابطه نیز می‌فرماید: «یُنَبَّۆُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّر؛ [قیامت/ 13] در آن روز، انسان را از تمام كارهایى كه از پیش یا پس فرستاده، آگاه می‌كنند».

امام باقر(علیه‌السلام) در تفسیر این آیه فرمودند: «مراد از آن‌چه پیش فرستاده است، خیرات و شرورى است كه خود، انجام داده و مراد از آن‌چه از پس فرستاده است، آن سنت‏‌ها و آثارى است كه از خود باقى گذارده، تا مردم بعد از او بدان عمل كنند. پس اگر آن سنت‏‌ها زشت باشد، به اندازه وِزر و وَبال و گناهى كه به مرتكبین می‌رسد، به همان اندازه به او نیز می‌رسد، بدون این‌كه از وزر و وبال مرتكبین آن گناهان، كم شود و اگر آن سنت‏‌ها نیكو باشند، به اندازه ثواب و پاداش و مزدى كه به مرتكبین می‌رسد به همان اندازه به او نیز می‌رسد؛ بدون این‌كه از ثواب و پاداش مرتكبین آن اعمال كم شود».

هم‌چنین پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: «مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْر ُمَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ‏ءٌ؛ هر کس سنت حسنه و نیکویی را بنا کند، اجر و مزد و پاداشی را می‌برد و هر کس تا روز قیامت به آن سنت عمل کند، اجر و مزدی برای او نیز به همراه دارد، بدون این‌که از اجر کسی که به آن عمل می‌کند کاسته شود».[1]

با توجه به این آیه و روایات ذیل آن، اعمال آدمی دو دسته هستند؛ برخی مربوط به خود ما هستند و با مرگ انسان، آثار  آن‌ها تمام می‌شود و برخی دیگر حتی بعد از مرگ هم ادامه دارند و هم‌چنان برای صاحب آن عمل، ثواب یا عذاب نوشته می‌شود؛ به طور مثال، پیغمبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌ و آله) فرمودند: «هنگامی‌که فرزند آدم بمیرد، أعمال او بریده می‌شود، مگر سه چیز: اول: فرزند نیكوكارى داشته باشد كه براى او دعا كند. دوم: علم و دانشی از خود به یادگار بگذارد كه مردم از آن بهره‌مند گردند. سوم: صدقه جاریه‏‌اى از خود بگذارد كه پیوسته مردم از آن نفع ببرند». [2]

به طور مثال هر کس مسجدی بنا کند، یا بیمارستانی یا… که مردم از آن بهره‌مند شوند، مادامی که آن ملک پا بر جا باشد، برای آن شخص، ثواب نوشته می‌شود و لو این‌که خود او از دنیا برود، هم‌چنین هر کس گناهی را در جامعه رواج دهد، مادامی که آن گناه در جامعه عمل شود، برای او گناه نوشته می‌شود؛ مثلاً اگر کسی در راه بی‌حجابی زنان مسلمان تلاش کند، تا روز قیامت هر زنى بدون حجاب بیرون رود و هر زنى بدین جهت در فساد بیافتد و هر مردى كه به علت نگاه به آن زن به گناه بیافتد، عین آن گناه و عذابش براى آن بدعت‌گذار خواهد بود، خود او در آتش است و مرتب آتش‏‌هاى جدید براى او هدیه می‌آورند و گفته می‌شود: این عذاب جدید به علت گناهان جدیدى است كه مردم در اثر آن بدعت‏‌ها مرتكب می‌شوند.

هر چه آن مسكین در میان آتش فریاد زند: دیگر این عذاب‏‌هاى تازه‏ برای چیست؟ اى خدایى كه می‌گویى من ظلم نمی‌كنم! این عذاب‏‌هاى جدید براى چیست؟ خداوند متعال می‌فرماید: «وَ ما رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِید؛ [فصلت/ 41] پروردگار تو أبداً ظلم نمی‌كند». این آتش‏‌ها نتیجه و اثر اعمال خود توست كه پیوسته از دنیا به سویت می‌آید.

لذا هر كس در دنیا گم‌راهی ایجاد کند؛ سنّت بدى بگذارد، تمام آثاری‌كه براى آن‌ها هست، براى این شخص بدعت‌گذار نیز خواهد بود. [3]

در نتیجه:

اعمال و رفتار ما دو نوع‌اند؛ برخی مربوط به خود ما هستند؛ مثل نماز و روزه و صدقه و کمک به فقراء و برخی دیگر دارای آثار اجتماعی‌اند، که این آثار گاهی خوب است و گاهی بد؛ گاهی عملی انجام می‌دهیم و باعث هدایت گروهی از مردم می‌شود، یا مسجدی بنا می‌کنیم که مردم از آن استفاده کنند و… .

گاهی نیز همین کار را در طرف گناه و معصیتش انجام می‌دهیم و یک سنّت غلط که باعث گم‌راه شدن مردم می‌شود را بنا می‌کنیم، مثل تاسیس مراکز فساد، ساختن یک سایت گم‌راه کننده یا… .

این دسته از اعمال، چون آثارشان باقی است، با مرگ آدمی هم‌چنان باقی هستند و تا مردم به آن‌ها عمل می‌کنند و از آن‌ها استفاده می‌کنند، برای ما نیز ثواب یا گناه نوشته می‌شود.

پی‌نوشت ها :

[1]. الكافی، ج 5، ص 10.

[2]. منیه المرید، ص 103.

[3]. معاد شناسى، ج‏6، ص293.

شاید این جمله را زیاد شنیده باشیم که : «اگر خدا توفیق دهد فلان کار را انجام خواهم داد» یا «توفیقی بود که خدا داد و فلان کار انجام شد، این توفیق الهی چیست که به منزله یک محرک در امور خیر است ؟

«شیخ رجبعلی خیاط سبب روشن شدن چشم برزخی خود را چنین نقل کرده است: در ایام جوانی دختر رعنا و زیبایی از بستگان دل‌باخته من شد و سرانجام در خانه‌ای خلوت، مرا به دام انداخت. با خود گفتم رجبعلی خدا می‌تواند تو را امتحان کند. بیا این بار تو خدا را امتحان کن. سپس به خدا عرضه داشتم: خدایا من این گناه را برای تو ترک می‌کنم، تو هم من‌ را برای خودت تربیت کن. آن‌گاه ایشان به سرعت از دام گناه می‌گریزد و بی‌درنگ دیده برزخی او روشن می‌شود و آن‌چه را که دیگران نمی‌دیدند و نمی‌شنیدند برای او مقدر بود که ببیند و بشنود.»[1]

« توفیق ندادند بزرگان همه کس را          تا یار که را خواهد و میلش به که باشد»

آری! شکی نیست ‌که مسأله‌ای به نام توفیق، حقیقت دارد. و «آن امری معنوی است‌ که، حق‌تعالی به بعضی از بندگان (قابل) خود عنایت می‌کند و انسان به برکت آن امر معنوی در میدان عمل، از حدود شرعی تجاوز نمی‌کند و این معنا در حد کاملش عصمت می‌شود.»[2]

ولکن باید بدانیم، توفیقات الهی و دستگیری‌های معنوی، نصیب هر کسی نمی‌شود، بلکه زمینه لازم و مساعد خود را می‌طلبد و حق‌تعالی در آیاتی چند، به مسأله توفیق و عوامل آن، اشاره فرموده است:

1- «وَالَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنینَ»،[العنکبوت،69]؛ «و كسانى‌كه براى [به دست آوردن خشنودى‏] ما كوشیدند، بی ‏تردید آنان‌ را به راه‌هاى خود [راه رشد، سعادت، كمال، كرامت، بهشت و مقام قرب‏] راهنمایى مى‏‌كنیم و یقیناً خدا با نیكوكاران است».

در این آیه شریفه «لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا» توفیق الهی و دستگیری معنوی است، ولی قبل از آن باید زمینه‌اش را که همان «جاهَدُوا فینا» است را فراهم کنیم.

2- «… وَ مَنْ یُۆْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَه…»،[التغابن،11]؛ «و هركس به خدا ایمان بیاورد، خدا قلبش را [به حقایق‏] راهنمایى مى‌‏كند.»

3- «… وَ إِنْ تُطیعُوهُ تَهْتَدُوا…»،[نور،54]؛ «و اگر او را اطاعت كنید هدایت مى‏‌یابید.»

4- «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْكُم…»،[محمد،7]؛ «اى مۆمنان! اگر خدا را یارى كنید، خدا هم شما را یارى مى‏‌كند.»

5- و یا در مورد اصحاب کهف و آن توفیقاتی که نصیبشان شده بود، این آیه شریفه آمده است: «إنّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدی»،[کهف،13]؛ «آ نان جوان‌مردانى بودند كه به پروردگارشان ایمان آوردند، و ما بر هدایتشان افزودیم.»

در این آیات الهی، جملات «لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»، « یَهْدِ قَلْبَه»، « تَهْتَدُوا»، « یَنْصُرْكُم»، «وَ زِدْناهُمْ هُدی» همان توفیقات الهی است، منتها تمامی این امور مشروط به فراهم آمدن زمینه‌هایی مانند « مجاهده، ایمان، اطاعت، نصرت و یاری حق‌تعالی» می‌باشد.

«توفیق رفیقی است‌ که به هر کس ندهندش»

چنان‌چه معصیت، زمینه گمراهی و ترک نصرت الهى و واگذاردن انسان بخود و بالنتیجه موجب سلب توفیق و ازدیاد در خباثت می‌شود: «نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ»،[التوبه، 67]؛ «خدا را فراموش كردند و خدا هم آنان را [از لطف و رحمت خود] محروم كرد.»

نقش توفیق در کسب فضایل

از آیت الله بهجت پرسیده شد این که شنیده می شود کارهای خیر و اعمال صالح توفیق الهی می خواهد یعنی چه و آیا این موضوع با اختیار منافاتی ندارد؟

ایشان در پاسخ فرمودند: «اگر توفیق و دستگیری خدا نباشد، مگر کارهای اختیاری انسان انجام می شود؟ باید دستگیری و توفیق از ناحیه خدا باشد تا با اعمال اختیار و اراده از ناحیه بنده، کارهای اختیاری انجام شود. تازه انجام افعال اختیاری مشروط به بقای حیات و صحت و نبود موانع است.

به طور مثال برای انجام نماز باید بنده ساجد و… باشد و عنوان سجود به قیام مبدل شود و شخص قائم، راکع و ساجد شود، این ها همه از او و به سوی اوست؛ زیرا وجود و ایجاد تا چه رسد به حرکات و سکنات به اوست، چنان که می فرماید: «مارمیت اذ رمیت ولکن ا… رمی» (آن هنگام که سنگریزه ها را پرتاب کردی این تو نبودی که انداختی، بلکه خدا انداخت.) ما همین اندازه می دانیم که خداوند امر فرموده و نهی کرده و ما در فعل و ترک مضطر نیستیم و همین مصحح عقوبت است و نیز با وجدان ثابت می شود که خود را در مورد تکلیف فاعل مایشاء و مختار و خالق فعل می دانیم. انسان فاعل ما به است نه فاعل ما منه(یعنی زمینه ساز فاعل حقیقی است نه فاعل حقیقی و ایجادی).(بر گرفته از کتاب «پرسش های شما و پاسخ های آیت ا… بهجت»- ص120 )

راهکارهای برای جلب توفیق خداوند:

1- نیایش براى کسب توفیق

باید از خداوند بزرگ درخواست توفیق بنمائیم، تا از توفیقات الهى که نصیب مردان خدا شده است، ما نیز بهره‏مند شویم. در دعاهاى بسیارى این مسأله را از خداوند بزرگ مسئلت مى‏کنیم:

- در دعاى پس از نماز جناب جعفر طیّار مى‏خوانیم:اَللَّهُمَّ اِنّی اَسْأَلُک تَوْفیقَ اَهْلِ الْهُدى وَاَعْمالَ اَهْلِ التَّقْوى …(3)

خدایا از تو سۆال مى‏کنم توفیق اهل هدایت و رفتار اهل تقوا را.

2- دعاى پدر و مادر

عامل توفیق دعاى پدر و مادر در ایجاد توفیق نقش عظیمى دارد. بعضى از بزرگان ما همه توفیقات خود را به خاطر دعاى پدر و مادر مى‏دانند. مرحوم علاّمه مجلسى که از نظر کثرت تألیفات و خدمت به اهل بیت اطهار علیهم السلام در میان علماء شیعه کم نظیر بلکه بى‏نظیر است، توفیقات عظیم خود را مرهون دعاى پدر بزرگوارش مى‏باشد.

3 - تلاش و کوشش براى جلب توفیق ضرورى است

همان گونه که گفتیم یکى از راههاى کسب توفیق، دعا و خواستن از خداوند است. باید از صمیم دل دست به دعا بردارید و از پروردگار مهربان خواستار موفقیّت براى رسیدن به مقاصد عالى خود باشید، توجّه داشته باشید پس از دعا، باید دست به تلاش و کوشش نیز بزنید، وگرنه دعاى شما نوعى استهزاء و تمسخر بشمار مى‏آید.

حضرت امام رضاعلیه السلام مى‏فرمایند:مَنْ سَأَلَهُ التَّوْفیقَ وَلَمْ یَجْتَهِدْ فَقَدِ اسْتَهْزَءَ بِنَفْسِهِ.(4) ؛ کسى که از خداوند دارا بودن توفیق را مسئلت نماید، ولى کوشش نکند، خود را به تمسخر گرفته است.

4- اندیشه در نعمتهاى خداوند یا عامل مهمّ توفیق

فکر و اندیشه در نعمتهاى بى‏پایان پروردگار، عامل بسیار مهمى در جلب توفیق است. با تفکر در مخلوقات خداوند، مى‏توانید روزنه‏اى وسیع از توفیقات الهى را به سوى خود بگشائید.

حضرت امیرالمۆمنین‏علیه السلام مى‏فرمایند:مَنْ تَفَکرَ فِی آلاءِاللَّهِ وُفِّقَ.(5)؛ هر کس در نعمت هاى خداوند بیندیشد، موفّق مى‏شود . زیرا انسان به این طریق، محبّت و دوستى خداوند را در دل خود جذب مى‏کند و مى‏پروراند و آن گاه که محبّت خدا در قلب انسان بارور شد، به سوى خداوند جذب مى‏شود، و توفیق از ثمرات مجذوب شدن به خداوند است.

پی نوشت ها:

1. فیض عرشی،ص262

2.مصیاح الانس،ص55

3. بحار الأنوار: 198/91

4. بحار الأنوار: 356/78

5. شرح غرر الحكم: