شاید این جمله را زیاد شنیده باشیم که : «اگر خدا توفیق دهد فلان کار را انجام خواهم داد» یا «توفیقی بود که خدا داد و فلان کار انجام شد، این توفیق الهی چیست که به منزله یک محرک در امور خیر است ؟

«شیخ رجبعلی خیاط سبب روشن شدن چشم برزخی خود را چنین نقل کرده است: در ایام جوانی دختر رعنا و زیبایی از بستگان دل‌باخته من شد و سرانجام در خانه‌ای خلوت، مرا به دام انداخت. با خود گفتم رجبعلی خدا می‌تواند تو را امتحان کند. بیا این بار تو خدا را امتحان کن. سپس به خدا عرضه داشتم: خدایا من این گناه را برای تو ترک می‌کنم، تو هم من‌ را برای خودت تربیت کن. آن‌گاه ایشان به سرعت از دام گناه می‌گریزد و بی‌درنگ دیده برزخی او روشن می‌شود و آن‌چه را که دیگران نمی‌دیدند و نمی‌شنیدند برای او مقدر بود که ببیند و بشنود.»[1]

« توفیق ندادند بزرگان همه کس را          تا یار که را خواهد و میلش به که باشد»

آری! شکی نیست ‌که مسأله‌ای به نام توفیق، حقیقت دارد. و «آن امری معنوی است‌ که، حق‌تعالی به بعضی از بندگان (قابل) خود عنایت می‌کند و انسان به برکت آن امر معنوی در میدان عمل، از حدود شرعی تجاوز نمی‌کند و این معنا در حد کاملش عصمت می‌شود.»[2]

ولکن باید بدانیم، توفیقات الهی و دستگیری‌های معنوی، نصیب هر کسی نمی‌شود، بلکه زمینه لازم و مساعد خود را می‌طلبد و حق‌تعالی در آیاتی چند، به مسأله توفیق و عوامل آن، اشاره فرموده است:

1- «وَالَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنینَ»،[العنکبوت،69]؛ «و كسانى‌كه براى [به دست آوردن خشنودى‏] ما كوشیدند، بی ‏تردید آنان‌ را به راه‌هاى خود [راه رشد، سعادت، كمال، كرامت، بهشت و مقام قرب‏] راهنمایى مى‏‌كنیم و یقیناً خدا با نیكوكاران است».

در این آیه شریفه «لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا» توفیق الهی و دستگیری معنوی است، ولی قبل از آن باید زمینه‌اش را که همان «جاهَدُوا فینا» است را فراهم کنیم.

2- «… وَ مَنْ یُۆْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَه…»،[التغابن،11]؛ «و هركس به خدا ایمان بیاورد، خدا قلبش را [به حقایق‏] راهنمایى مى‌‏كند.»

3- «… وَ إِنْ تُطیعُوهُ تَهْتَدُوا…»،[نور،54]؛ «و اگر او را اطاعت كنید هدایت مى‏‌یابید.»

4- «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْكُم…»،[محمد،7]؛ «اى مۆمنان! اگر خدا را یارى كنید، خدا هم شما را یارى مى‏‌كند.»

5- و یا در مورد اصحاب کهف و آن توفیقاتی که نصیبشان شده بود، این آیه شریفه آمده است: «إنّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدی»،[کهف،13]؛ «آ نان جوان‌مردانى بودند كه به پروردگارشان ایمان آوردند، و ما بر هدایتشان افزودیم.»

در این آیات الهی، جملات «لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»، « یَهْدِ قَلْبَه»، « تَهْتَدُوا»، « یَنْصُرْكُم»، «وَ زِدْناهُمْ هُدی» همان توفیقات الهی است، منتها تمامی این امور مشروط به فراهم آمدن زمینه‌هایی مانند « مجاهده، ایمان، اطاعت، نصرت و یاری حق‌تعالی» می‌باشد.

«توفیق رفیقی است‌ که به هر کس ندهندش»

چنان‌چه معصیت، زمینه گمراهی و ترک نصرت الهى و واگذاردن انسان بخود و بالنتیجه موجب سلب توفیق و ازدیاد در خباثت می‌شود: «نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ»،[التوبه، 67]؛ «خدا را فراموش كردند و خدا هم آنان را [از لطف و رحمت خود] محروم كرد.»

نقش توفیق در کسب فضایل

از آیت الله بهجت پرسیده شد این که شنیده می شود کارهای خیر و اعمال صالح توفیق الهی می خواهد یعنی چه و آیا این موضوع با اختیار منافاتی ندارد؟

ایشان در پاسخ فرمودند: «اگر توفیق و دستگیری خدا نباشد، مگر کارهای اختیاری انسان انجام می شود؟ باید دستگیری و توفیق از ناحیه خدا باشد تا با اعمال اختیار و اراده از ناحیه بنده، کارهای اختیاری انجام شود. تازه انجام افعال اختیاری مشروط به بقای حیات و صحت و نبود موانع است.

به طور مثال برای انجام نماز باید بنده ساجد و… باشد و عنوان سجود به قیام مبدل شود و شخص قائم، راکع و ساجد شود، این ها همه از او و به سوی اوست؛ زیرا وجود و ایجاد تا چه رسد به حرکات و سکنات به اوست، چنان که می فرماید: «مارمیت اذ رمیت ولکن ا… رمی» (آن هنگام که سنگریزه ها را پرتاب کردی این تو نبودی که انداختی، بلکه خدا انداخت.) ما همین اندازه می دانیم که خداوند امر فرموده و نهی کرده و ما در فعل و ترک مضطر نیستیم و همین مصحح عقوبت است و نیز با وجدان ثابت می شود که خود را در مورد تکلیف فاعل مایشاء و مختار و خالق فعل می دانیم. انسان فاعل ما به است نه فاعل ما منه(یعنی زمینه ساز فاعل حقیقی است نه فاعل حقیقی و ایجادی).(بر گرفته از کتاب «پرسش های شما و پاسخ های آیت ا… بهجت»- ص120 )

راهکارهای برای جلب توفیق خداوند:

1- نیایش براى کسب توفیق

باید از خداوند بزرگ درخواست توفیق بنمائیم، تا از توفیقات الهى که نصیب مردان خدا شده است، ما نیز بهره‏مند شویم. در دعاهاى بسیارى این مسأله را از خداوند بزرگ مسئلت مى‏کنیم:

- در دعاى پس از نماز جناب جعفر طیّار مى‏خوانیم:اَللَّهُمَّ اِنّی اَسْأَلُک تَوْفیقَ اَهْلِ الْهُدى وَاَعْمالَ اَهْلِ التَّقْوى …(3)

خدایا از تو سۆال مى‏کنم توفیق اهل هدایت و رفتار اهل تقوا را.

2- دعاى پدر و مادر

عامل توفیق دعاى پدر و مادر در ایجاد توفیق نقش عظیمى دارد. بعضى از بزرگان ما همه توفیقات خود را به خاطر دعاى پدر و مادر مى‏دانند. مرحوم علاّمه مجلسى که از نظر کثرت تألیفات و خدمت به اهل بیت اطهار علیهم السلام در میان علماء شیعه کم نظیر بلکه بى‏نظیر است، توفیقات عظیم خود را مرهون دعاى پدر بزرگوارش مى‏باشد.

3 - تلاش و کوشش براى جلب توفیق ضرورى است

همان گونه که گفتیم یکى از راههاى کسب توفیق، دعا و خواستن از خداوند است. باید از صمیم دل دست به دعا بردارید و از پروردگار مهربان خواستار موفقیّت براى رسیدن به مقاصد عالى خود باشید، توجّه داشته باشید پس از دعا، باید دست به تلاش و کوشش نیز بزنید، وگرنه دعاى شما نوعى استهزاء و تمسخر بشمار مى‏آید.

حضرت امام رضاعلیه السلام مى‏فرمایند:مَنْ سَأَلَهُ التَّوْفیقَ وَلَمْ یَجْتَهِدْ فَقَدِ اسْتَهْزَءَ بِنَفْسِهِ.(4) ؛ کسى که از خداوند دارا بودن توفیق را مسئلت نماید، ولى کوشش نکند، خود را به تمسخر گرفته است.

4- اندیشه در نعمتهاى خداوند یا عامل مهمّ توفیق

فکر و اندیشه در نعمتهاى بى‏پایان پروردگار، عامل بسیار مهمى در جلب توفیق است. با تفکر در مخلوقات خداوند، مى‏توانید روزنه‏اى وسیع از توفیقات الهى را به سوى خود بگشائید.

حضرت امیرالمۆمنین‏علیه السلام مى‏فرمایند:مَنْ تَفَکرَ فِی آلاءِاللَّهِ وُفِّقَ.(5)؛ هر کس در نعمت هاى خداوند بیندیشد، موفّق مى‏شود . زیرا انسان به این طریق، محبّت و دوستى خداوند را در دل خود جذب مى‏کند و مى‏پروراند و آن گاه که محبّت خدا در قلب انسان بارور شد، به سوى خداوند جذب مى‏شود، و توفیق از ثمرات مجذوب شدن به خداوند است.

پی نوشت ها:

1. فیض عرشی،ص262

2.مصیاح الانس،ص55

3. بحار الأنوار: 198/91

4. بحار الأنوار: 356/78

5. شرح غرر الحكم: