کتاب «اسرار آیت» درباره زندگی و اندیشه سیاسی شهید سید حسن آیت، قرار بود 14 مردادماه در مراسم گرامیداشت این شهید، رونمایی شود که به دلیل عدم ارائه مجوز از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، انتشارش به زمان دیگری موکول شد. به این بهانه با «جواد موگویی» نویسنده این کتاب، گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید. اما بد نیست بدانید، که او جوانی 28 ساله و دانشجوی پیراپزشکی دانشگاه آزاد است و کار مستندسازی را به صورت جدی از سال 87 آغاز کرده است…

-    دقیقا چه زمانی متوجه موضوع عدم ارائه مجوز کتاب از سوی وزارت ارشاد شدید؟
یک ماه است که از ارائه کتاب به اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی قم می‌گذرد و با توجه به اینکه توسط چند گروه از ممیزان بررسی شده و حتی مدیر ارشاد قم هم این کتاب راخوانده‌، اما مجوز آن هنوز صادر نشده و ارشاد تأکید دارد که بخش‌های مربوط به مخالفت شهید آیت با افکار و عقاید آقای میرحسین موسوی باید حذف شود. آن‌ها همچنین به بخش‌های مربوط به خانم رهنورد (همسر آقای موسوی) هم ایراد گرفته‌‌اند و تأکید دارند که باید حذف شود.

-    جریان مخالفت شهید آیت با آقای موسوی دقیقا از چه مقطعی آغاز شد؟
شهید آیت از سال 58 نسبت به حضور آقای موسوی در حزب جمهوری اسلامی حساس شده و اعتراض کردند. ایشان در جلسه‌ای که قرار بود برای وزیر امور خارجه شدن آقای موسوی تصمیم‌گیری بشود، در رابطه با خط ملی‌گرایی و ارتباطات فکری و اعتقادی آقای موسوی با آقایان مصدق و پیمان مطالبی را بیان می‌کنند.

-    و البته وی به وزارت رسید…
آقای میرحسین موسوی، دو بار برای تصدی وزارت امور خارجه انتخاب شدند. یک بار زمانی که بنی ‌صدر به خارج گریخته بود و شهید رجایی برای کابینه خود، او را برگزید و بار دوم زمانی بود که شهید رجایی به ریاست جمهوری رسید و باز هم در کابینه برای این مسئولیت او را معرفی کرد.

-    بحث دیگری که در این کتاب به آن ایراد گرفته شده چیست؟

بحث دیگری که در کتاب مطرح شده، درباره گرایشات مارکسیستی آقای موسوی است. مثلا ایشان در روزنامه جمهوری اسلامی، در یادداشتی راه آقای مصدق را با راه کربلا مقایسه کرده بود که مورد اعتراض شهید آیت هم قرار گرفت. شهید آیت می‌گفت: وقتی حضرت امام می‌گویند که مصدق، مسلِم نیست (اشاره به سخنان حضرت امام در 25 خرداد 1360)، چرا آقای موسوی راه او را با راه کربلا مقایسه می‌کند؟

-    قطعا باز هم موارد دیگری هست که مورد ممیزی قرار گرفته باشد.

موضوع دیگر مطرح شده در نوشته‌های من مربوط به تلاش‌های آقایان هاشمی رفسنجانی و بهزاد نبوی در رأی‌آوری آقای موسوی برای نخست‌وزیری در دور اول بوده است؛ چه اینکه قبل از ایشان، آقایان ولایتی، پرورش، غرضی و غفوری‌فرد برای این کار مورد نظر بودند و آقای موسوی گزینه چهارم و پنجم برای این کار بود. البته در دور دوم هم به رغم مخالفت 99 نفر از نمایندگان، باز هم نامه آقای محسن رضایی درمورد وضعیت جنگ و لزوم انتخاب مجدد آقای موسوی به نخست وزیری و فشارهای آقایان هاشمی رفسنجانی، اردبیلی و برخی دیگر از افراد، باعث انتخاب وی شد.

-    امروزه ردی هم از نظرات شهید آیت در بین هم‌نسلان ایشان هست؟

خوشبختانه بعد از شهادت آقای سید حسن آیت، برخی از دوستان و همراهان ایشان، راهشان را ادامه دادند و افکار و عقایدشان را پیگیری کردند. از این افراد می‌شود به آقایان عسکر اولادی، محمود کاشانی، احمد کاشانی، زواره‌ای، سید محمد خامنه‌ای، بادامچیان و … اشاره کرد. در حقیقت همین ارائه راه بود که باعث شد افکار شهید آیت زنده بماند و حالا بعد از گذشت چند دهه، چراغ راه ما باشد.

-    گویا در روز هفتم تیر 60 هم شهید آیت مباخثی را مطرح کردند.
در هفتم تیر 1360 دو جلسه در حزب جمهوری اسلامی برگزار شد، یک جلسه قبل از نماز مغرب و یک جلسه، بعد از آن که منجر به حادثه شهادت شهید بهشتی شد. در جلسه قبل از اذان هم شهید آیت باز در مورد بحث تصدی وزارت امور خارجه آقای موسوی، به همفکری وی با آقای حبیب الله پیمان و افکار سوسیالیستی‌شان اشاره می‌کند و نسبت به این تصدی ابراز مخالفت می‌نماید.
آقای موسوی اولین بار با 8 رأی مخالف به وزارت می رسند و دومین بار با 99 رأی مخالف و ما در انی کتاب خواسته‌ایم با توجه به گفته‌ها و عقاید دکتر آیت، این مسئله را مورد بررسی قرار دهیم.

-    نظر مخالفین شهید آیت در مورد این مستندات تاریخی چیست؟
مخالفین شهید آیت در 30 سال گذشته همواره گفته‌‌اند که چون آقای میرحسین موسوی نخست‌وزیر امام بوده‌، مخالفت با وی هم مخالفت با حضرت امام است. این حرف‌ها اولین بار هم توسط گروه‌های چپ مطرح شد. ما می‌خواستیم این موضوع که واقعا آقای میرحسین موسوی نخست‌وزیر امام بوده‌اند یا نه را مورد بررسی قرار دهیم. اما تمام این بخش‌ها به نظر وزارت ارشاد باید حذف شود!

-    اما گویا در شهادت دکتر آیت هم هنوز حرف و حدیث‌هایی هست.
ما  در کتاب، به غیر از بررسی نقش آقای هاشمی رفسنجانی در نخست‌وزیری آقای موسوی، در مورد ابهامات ترور شهید آیت هم سئوالاتی را مطرح کرده‌ایم. وزارت ارشاد حذف این بخش را هم شرط انتشار کتاب دانسته است. طبق اسناد دادستانی انقلاب معلوم می‌شود که پرونده ترور ایشان از دادستانی تهران به وزارت اطلاعات فرستاده شده و 33 سال است که هنوز باز مانده و این پرونده را در اختیار محققان و حتی خانواده شهید آیت هم قرار نمی‌دهند.

-    از آخرین وضعیت کتاب چه خبری دارید؟
آخرین مذاکره ناشر با رییس ارشاد قم بوده که طی آن گفت‌وگو، وی باز هم بر حذف بخش‌های اشاره شده تأکید کرده‌اند و معلوم شده که به غیر از ممیزان، شخص رییس ارشاد قم هم این کتاب را خوانده‌اند. با این حال، ناشر، رایزنی‌هایی را با شخص وزیر ارشاد آغاز کرده است تا بلکه بتواند مجوز انتشار کتاب را بگیرد.

-    با این حال، تصمیم شما برای حذف این بخش‌ها چیست؟
من به عنوان نویسنده هیچ تصمیمی برای حذف بخش‌های گفته شده ندارم چون تمام آن‌ها را بر اساس اسنادی مثل خاطرات آقای هاشمی رفسنجانی و خانم رهنورد نوشته‌ام. مثلا خانم رهنورد در سال 83 با روزنامه اطلاعات گفت‌وگویی کرده بود که ما از آن استفاده کرده‌ایم. یا حرف‌های آقای پیمان را بدون هیچ دخل و تصرفی مورد استناد قرار داده‌ایم.

-    تصمیم نوشتن کتاب از کجا به ذهنتان خطور کرد؟
این کتاب 750 صفحه‌ای را به تنهایی نوشتم و سابقه آن به تولید مستند «اسرار آیت» برمی‌گردد که اواخر سال 88 آن را ساختم و به طور گسترده در اختیار مخاطبان قرار گرفت. اواسط تدوین مستند بود که تصمیم گرفتم تحقیقاتم را در قالب یک کتاب هم ارائه کنم که حدود 5 سال طول کشید. البته رسانه‌های اصلاح‌طلب مثل ماهنامه «مهرنامه» هم در دو پرونده، مستند اسرار آیت را مورد نقد جدی قرار داد و به طور مفصل علیه آن مطالبی نوشت. مثلا آقای مسیح مهاجری (مدیرمسئول روزنامه جمهوری اسلامی) سکانس به سکانس آن مستند را مورد نقد قرار داد.

-    خوراک اصلی این کتاب از کجا آماده شد؟
برای این کتاب حدود 200 ساعت مصاحبه هم انجام داده‌ام و همچنین از اسناد مرکز اسناد انقلاب اسلامی، حوزه هنری، دادستانی، دادگاه انقلاب، آرشیو مجلس و موسسه مطالعات تاریخ معاصر استفاده کرده‌ام.

-    کمی هم در مورد ناشر این کتاب برایمان بگویید.
ناشر کتاب «اسرار آیت» یک انتشارات خصوصی است که پیش از این هم چند کتاب تاثیرگذار و جریان‌ساز منتشر کرده است. مثلا کتاب «سراب سیاست» که درباره نقد اندیشه‌ها و رفتار آقای موسوی خوئینی‌ها بود و سال 89 چاپ شد. یا کتاب «نقد توافقنامه ژنو» که نقد این توافقنامه از دید نخبگان بود و ابتدا مجوز چاپ آن را نمی‌دادند تا اینکه کار به مجلس و کمیسیون فرهنگی کشید. همچنین 2 جلد کتاب هم با نام‌های «سختی سنت» و «دولتمرد چهارم» درباره اندیشه‌های فلسفی و سیاسی آقای سید حسین نصر از سوی انتشارات اشراق حکمت به چاپ رسید. این کتاب‌ها هم با واکنش تند اصلاح‌طلب‌ها روبرو شد. من فکر می‌کنم یکی از دلایل مجور ندادن به کتاب «اسرار آیت»، همین سابقه ناشر در انتشار کتاب‌های واکنش‌برانگیز است.

منبع: مشرق نیوز

چکیده

تحلیل محتوا یکی از مباحث مهم و کاربردی است که پژوهشگران با استفاده از این روش به وارسی داده های خود می پردازند. روش تحلیل محتوا کمّی است و در مباحث علوم اجتماعی کاربرد زیادی دارد. از این طریق می توان به تحلیل گفتمان نوشتار، از قبیل مقالات، کتاب ها، سخنرانی ها، فیلم ها، تصاویر، حرکات، نحو، ادای کلمات، تکرار کلمات پنهان و زیرین و پدیده های مرتبط با موضوع پژوهش را بدست آورده به اهدافی که پژوهش در راستای آن انجام می گیرد، نزدیک شود. این مقاله با رویکرد تحلیلی و اسنادی به بررسی کم و کیف تحلیل محتوا می پردازد.

کلید واژه ها: تحلیل، محتوا، متن و پیام.

مقدمه

تحلیل محتوا روشی است که می توان آن را درباره انواع گوناگون پیام های مندرج در آثار ادبی، مقاله ها، اسناد رسمی، خطابه ها، اعلامیه های سیاسی، گزارش های اجتماعات، برنامه های شنیداری و دیداری و گزارش مصاحبه های نیمه رهنمودی به کار بست. واژه هایی که نویسنده سخنران یا پاسخگو به کار می برد، بسامد آنها، وجه آرایش آنها در جمله، ساختمان خطابه و چگونگی بسط آن، منابع اطلاعاتی هستند که بر مبنای آنها محقق می کوشد به شناختی دست یابد. این شناخت ممکن است درباره خود گوینده باشد. مثلاً ایدئولوژی یک روزنامه، تصورات یک شخص یا منطق یک سازمان یا یک گروه، از راه مطالعه اسناد داخلی، یا درباره وضعیت های اجتماعی که خطابه در آن تولید شده است. مثلاً، شیوه جامعه پذیری در خطبه های نماز جمعه، کتاب درسی، و یا درباره تجربه ای تعارض آمیز همچون، تبلیغات زمان جنگ.

روش های تحلیل محتوا ایجاب می کند که از فنون نسبتاً دقیقی استفاده شود. مثل محاسبه بسامدهای نسبی یا همبستگی هایی که میان واژه ها به کار رفته، تنها به کمک روش های ساخته شده و با ثبات است که محقق می تواند تفسیری عینی و خارج از مدار ارزش ها و تصورات شخصی خود ارائه دهد.

برخلاف زبان شناسی، هدف تحلیل محتوا در علوم اجتماعی فهم کارکرد زبان به عنوان زبان نیست. همچنین منظور از مطالعه دقیق و موشکافانه جنبه های صوری خطابه این نیست که ازآنها معلوماتی درباره موضوعی خارج از خودشان کسب کنیم. از این رو، جنبه های صوری ارتباط کلامی به عنوان شاخص های فعالیت معرفتی گوینده، معانی اجتماعی یا سیاسی گفتار وی یا مصرف اجتماعی، که از ارتباط کلامی به دست می آورد، ملاحظه می شوند.

تحلیل محتوا در تحقیق اجتماعی روز به روز اهمیت بیشتری پیدا می کند. دلیل آن، امکانی است که برای تحلیل منظم اطلاعات و اظهار نظرهای عمیق تر و پیچیده تر مثل گزارش مصاحبه های نیمه رهنمودی عرضه می کند. روش تحلیل محتوا، یا دست کم برخی گونه های آن، وقتی که موضوع کار آن از موارد ارزشمند تهیه شده باشد. بهتر از هر روش تحقیق دیگری اجازه می دهد تا دقت عمل روش شناختی و ژرفا نگری را، که معمولاً به آسانی بدست نمی آید، به شیوه هماهنگی برآورده سازد.

تحلیل محتوای کمی، زمانی که با یک فرضیه یا سوال روشن روبرو باشد. دارای کارایی بیشتری نسبت به زمانی خواهد بود که محقق بدون فرضیه و سوال به جمع آوری داده ها بپردازد. داشتن فرضیه وسوال به این معناست که طرح تحقیق می تواند فقط روی داده های مربوط متمرکز شود. از آن مهم تر اینکه محقق با یک فرضیه یا سوال روشن می تواند نوع تحلیلی راکه به فرضیه یا سوال می پردازد، در ذهن خودمجسم سازد.

تاریخچه تحلیل محتوا

استفاده از مباحث تحلیل محتوا در متن، به دوران بسی دور بر می گردد. آن گونه که از تاریخ بر می آید، در عصر طلایی تمدن یونان باستان مباحث تحلیل محتوا مورد بهره وری قرار می گرفته است. (1) به نظر می رسد، استفاده تاریخی تحلیل محتوا در بعد علمی آن را می توان به بهره گیری از تحلیل محتوا در شناخت کلمات، لغات و اصطلاحات کتاب های مقدس مثل تورات، انجیل، قرآن نسبت داد. با توجه به عمق معانی در کتاب های مقدس، مفسران به تحلیل محتوای لغات و مفاهیم آن می پرداختند. از سوی دیگر، برای تفکیک عبارتی که به متون مقدس نسبت داده شده بود، به واسطه تحلیل محتوا مورد شناسایی قرار می گرفت. (2) گویا اولین مورد مستند تحلیل کمی متون به قرن هجدهم بر می گردد. فردی سوئدی به نام دورینگ (1955- 1954) ماجرایی را در مورد 90 سرود مذهبی شرح می دهد که بحث درباره خطرناک بودن مضمون این اشعار می باشد و برای رهایی از این ماجرا، به کمک از تحلیل محتوا، مقایسه ای میان متون انجام میگیرد. در آلمان، لویل (1903) طرح طبقه بندی گسترده را برای ساختار درونی محتوا با توجه به کارکرد روزنامه ها انتشار می دهد. (3) باید توجه داشت که در متون ادبی تحلیل محتوا برای شناخت سبک کلمات و مضامینی که به مولف نسبت داده می شده و شناخت دوره ای که نویسنده به آن تعلق داشته، با در نظر گفتن شرایطی که بر جامعه آن روز حاکم بوده انجام می گرفته است. برای مثال، می توان از سبک ملک الشعرای بهار یاد نمود که برای شناخت ورود لغات عربی در کتاب های فارسی در طی قرن چهارم و پنجم از تحلیل محتوا استفاده می کرده است. (4)

تعریف تحلیل محتوا

تحلیل محتوا روش تحقیقی است برای گرفتن نتایج معتبر و قابل تکرار از داده های استخراج شده از متن. (5) تحلیل محتوا «هر فنی است که به کمک آن، ویژگی های خاص

پیام ها را به طور نظام یافته و عینی مورد شناسایی قرار می دهند» (6) ولیزر و وینر تحلیل محتوا را هر رویه نظام مندی که به منظور بررسی محتوای اطلاعات ضبط شده باشد تعریف می کند. کریپندورف آن را به عنوان یک فن پژوهشی برای ربط دادن داده ها به مضمون آن به گونه ای معتبر و تکرار پذیر تعریف می کند. (7) بنابراین، تحلیل محتوا عبارت است از: فنی که به وسیله آن مشخصات خاص پیام به طور روشمند و دقیق جهت استنباط علمی شناسایی می شوند. دقت و عینیت امر متضمن آن است که تحلیل مبتنی بر قواعد مشخصی باشد تا به دانش پژوهان امکان دهد از پژوهش های مختلف به نتایج یکسان مورد نظر دست یابند. (8) کرلنگر بر این باور است که تحلیل محتوا دارای ویژگی های زیرمی باشد:

الف) تحلیل محتوا روشی نظام مند است؛ به این معنا محتوایی که قرار است مورد ارزیابی قرار گیرد، باید براساس قواعد روشن و ثابتی برگزیده شود.

ب) تحلیل محتوا روشی عینی است. بنابراین، ساخته های ذهنی پژوهشگر نباید در آن دخالت داشته باشد.

ج) از آنجایی که تحلیل محتوا کمی است، هدف اصلی تحلیل محتوا بازنمایی دقیق مجموعه ای از پیام می باشد. (9)

مراحل تحلیل محتوا

تحلیل محتوا نوعی بررسی اسناد و مدارک می باشد که ممکن است شخص پژوهشگر یا افراد دیگر به جمع آوری آن پرداخته باشند. ولی تحلیل و وارسی آن توسط شخص محقق انجام می گیرد که کلمات، عبارات، اسامی، بندها، تصاویر، موضوع ها یا هر جلوه ویژه ای که مورد نظر پژوهشگر است در برگه ثبت می گردد. با وجود تنوع اسناد و مدارک، از روش علمی برای تحلیل آن استفاده می شود. فرایند کلی عملیات تحلیل محتوا عبارت است از:

1- موضوع مورد مطالعه از قبل تعیین می گردد که می تواند لغات، جملات، عناوین اصلی مقالات و موارد مشابه آن باشد. به عنوان نمونه، پژوهش برای بدست آوردن بار ارزشی به کار رفته در یک مقاله انجام می گیرد.

2- بیان یک چارچوب که تئوری تحقیق بر آن مبتنی است. با توجه به تئوری موجود، فرضیه ها و متغیرهای مرتبط با مفاهیم مشخص می گردد و با استفاده از روش

مناسب برای متغیرهای مورد نظر و یا اهدافی که بر آن مرتب می باشد، به تحلیل داده ها پرداخته می شود.

3- در نظر گرفتن وسیله ای برای اندازه گیری متغیرها. به عنوان مثال، تهیه فهرستی ازواژگان کلیدی به قصد شمارش آن و بدست آوردن معانی که در آن واژگان قصد گردیده است.

4- تهیه و تنظیم ابزار جمع آوری اطلاعات با توجه به موضوعی که قرار است پژوهش در آن انجام گیرد.

5- جمع آوری اطلاعات مربوط به طرح تحقیق، با در نظر گرفتن زمان مشخص و مکانی که قرار است عملیات در آن انجام گیرد. در ضمن لازم است به جمع آوری متن ها یا واژه هایی پرداخته شود که به طور عموم در مسئله مورد پژوهش کاربرد داشته باشد. پس از انجام مراحل فوق، داده های جمع آوری شده به دسته های مختلف طبقه بندی می گردد.

6- پژوهشگر پس از جمع آوری اطلاعات، به تجزیه و تحلیل آن دسته از داده هایی می پردازد که با فرضیه تحقیق مرتبط می باشد تا بتواند نتایج مورد نظر را بدست آورد. (10)

محورهای مناسب برای تحلیل محتوا

از جمله محورهای مناسب برای تحلیل محتوا عبارتند از: گزارش های بایگانی شده، اسناد و مدارک، نامه ها، خاطرات، مقالات، روزنامه ها، یادداشت های جلسات زنده، فیلم ها، برنامه های همایش رادیو و تلویزیون (11). به عنوان مثال، می توان از طریق تحلیل محتوا، به مقایسه میان قرآن و نهج البلاغه در مورد تعداد کلماتی که لفظ «الله» به کار رفته پرداخت. با تهیه یک جدول با جمع آوری کلمات بکار رفته با لفظ جلاله «الله» در این دو کتاب در دو ستون جداگانه مبادرت ورزید. آنگاه با روش تحلیل محتوا، در عین توجه به تأکیدات به کار رفته با لحن های خاص، همراه کلمه «الله» دراین دو کتاب، به ویژه در کتاب نهج البلاغه می توان به شرایط حاکم بر جامعه ای که حضرت علی (علیه السلام) در آن می زیسته دست یافت؛ زیرا از نقل قول های تاریخ این گونه بر می آید که گروه کثیری از مردم به دلیل کرامتی که از حضرت علی (علیه السلام) مشاهده می نمودند، نسبت به حضرت غلو می نمودند. از این رو، حضرت در سخنان خود واژه «الله» را همراه با تأکید خاص بسیار به کار می گرفت تا جاهلان را از ضلالت و گمراهی نجات بخشد.

پی نوشت ها :

*دانشجوی دکترای جامعه شناسی دانشگاه تهران. دریافت: 89/5/3 پذیرش: 89/8/13 rlorezvani @ yahoo.com

1- فرامرز رفیع پور، تکنیک های خاص تحقیق در علوم اجتماعی، ص 110.

2- باقرساروخانی، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، ج2، ص 300.

3- کریپندورف باقر، تحلیل محتوا، مبانی روش شناسی، ترجمه هوشنگ نایبی، ص 13-14.

4- باقرساروخانی، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، ص 301.

5- رایف دانیل، لیسی استفن، جی. فیکو فریدریک، تحلیل پیام های رسانه ای (کاربرد تحلیل محتوای کمی در تحقیق)، ترجمه مهدخت بروجردی علوی، ص 23.

6- چاوا فرانکفورد، دیوید نچمیاس، روش های پژوهش های در علوم اجتماعی، ترجمه فاضل لارجانی و رضا فاضلی، ص 469.

7- راجردی، ویمر و جوزف آر. دومینیک، تحقیق در رسانه های جمعی، ترجمه دکتر کاووس سید امامی، ص 217.

8- محمود طالقانی، روش تحقیق نظری، ص 95-96.

9- راجردی. ویمر و جوزف آر. دومینک، تحقیق در رسانه های جمعی، ص217- 218.

10- محمود طالقانی، روش تحقیق نظری، ص96، رفیع پور فرامرز، تکنیک های خاص تحقیق در علوم اجتماعی، ص 119-120. جمع نویسندگان، کتاب آگاه، ج1، ص 217- 218.

11- چاوا فرانکفورد، دیوید نچمیاس، روش های پژوهش در علوم اجتماعی، ص 496، ارل ببی، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه رضا فاضل، ج2، ص 644.

منبع: نشریه پژوهش، شماره 3.

1- یادداشت برداری یکی از کلیدهای اصلی یادگیری و یادآوری است.

2- فراموش نکنید که یادداشت برداری با رونویسی متفاوت است.

3- در یادداشت برداری سعی نکنید تمام صفحه را پر کنید. این کار اصلاً اصولی نیست.

4- برای یادداشت برداشتن از طرحهای گوناگون و متنوعی مثل موارد زیر استفاده کنید.

5- یادداشتهایتان را بر اساس اشخاص، فرمولها، اصطلاحات، تاریخ ها، تعاریف، اندیشه های اساسی و… طبقه بندی و دسته بندی کنید.

6- یادداشت برداری هایتان را در زمانها مختلفی مثل سر کلاس درس، بعد از مطالعه، در منزل، بعد از مرور کردن و… انجام دهید.

7- سعی کنید یادداشت هایتان در حدی مطمئن و جامع باشد که جایگزین مناسبی برای منبع اصلی باشد.

8- یادداشت هایتان را در زمان های مختلف مورد مطالعه قرار دهید آنها را مورد اصلاح و بازآرایی قرار دهید.

9- خلاقیت در یادداشت برداری را فراموش نکنید چه به لحاظ نحوه نگارش چه به لحاظ شکل نوشتار، نمودارهایی که بکار می برید یا رمزنویسی هایی که انجام می دهید. هر چه خلاقانه تر باشد بهتر است

10- سعی کنید یادداشت هایتان به زبان خودتان باشد و از کلمات متن کتاب کمتر استفاده کنید.

11- یکی از منابع مفید برای مقایسه یاداشتهایتان با دیگران استفاده از خلاصه های کتب و منابع کمک آموزشی است.

12- برای یادداشت برداری حتماً اندیشه اصلی را از تعریف، فضای مفهومی، مصادیق، طبقه بندی ها، کاربردها، فرمولها و سایر جزئیات تفکیک کنید.

13- از نمودارهای مختلف در نوشته های خود استفاده کنید از نمودارهای خطی، زنجیری و پله ای بیشتر برای یادداشت هایی استفاده کنید که یا رابطه علت و معلولی دارند یا تقدم و تأخر آنها مهم است.

14- نکات مهم یادداشتهایتان را با شکل، با کادر کشیدن دور آنها با رنگ، با تغییر شکل نگارش یا به هر وسیله دیگری برجسته نمایی کنید.

15- یادداشتهایتان را با یکدیگر مبادله کنید. در این تبادل آنها را با هم مقایسه کنید و اشکالات احتمالی یادداشتتان را پیدا کنید و آنها را رفع کنید.

16- اصل اساسی در هر گونه یادداشت برداری حذف توضیحات اضافی و اهمیت سنجی مطالب است. برای این منظور باید اصل و فرع مطالب را از هم تشخیص دهید.

17- کی از راههای موفقیت، خلاصه برداری کردن از روی یادداشت هاست برای این کار تمرین خلاصه نویسی کنید.

18- بخاطر داشته باشید که هر گونه یادداشت برداری باید هدفمند باشد. یعنی پاسخگوی نیازی یا جوابگوی سؤالی باشد.

19- یادداشتهایتان را به گونه ای تهیه کنید که قابل حمل باشد و به سهولت بتواند مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین استفاده از سر رسید و سالنامه ها را توصیه نمی کنیم.

20- بهترین وضعیت برای یادداشت برداری آن است که آنها را روی اوراقی جداگانه و بهم پیوسته بنویسیم تا اگر نیازی به چک و اصلاح آن بود بتوانیم با بازنویسی آن دوباره به مجموعه ای قابل قبول برسیم.

منبع: حاجی بابایی، مرتضی، اصول و نکات کلیدی مطالعه و یادگیری، تهران، نشر ما و شما، چاپ هشتم، زمستان 1389